Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΘΗΝΑ

Η παιδεία που ἔλαβε ὁ νεαρός Θουκυδίδης στην Αθήνα του 5 οὐ αἰῶνα εἶναι δυνατό νᾷ διαγνωσθεί με έμμεσο τρόπο, , καθώς ὁ ἴδιος δεν ἀποκαλύπτει ἀρκετά στοιχεῖα σχετικά με αὐτό τό ζήτημα . Μια παράδοση ἀναφέρει ὅτι κατά τήν παιδική του ἡλικία άκουσε τόν Ηρόδοτο νᾷ ἀναγιγνώσκει τό ιστορικό έργο του καί συγκινήθηκε τόσο πολύ , ὥστε δάκρυσε. . Η πληροφορία αὐτή εἶναι αμφίβολη καί πιθανότατα πρόκειται για μια ἀπό τις εντυπωσιακές μέν , ἀλλά φανταστικές διηγήσεις που κατασκεύαζαν οἱ συγγραφείς τῆς Ύστερης Ἀρχαιότητας για τούς προγενέστερους. . Εἶναι ὅμως σίγουρο ὅτι ἡ Αθήνα , στην ὁποία γαλουχήθηκε ὁ ἱστορικός , ήταν επηρεασμένη ἀπό τό πνεῦμα τῆς απόλυτης κυριαρχίας τῆς δημοκρατίας , τῆς ἡγεμονίας που ασκούσε στις ελληνικές πόλεις καί τῶν σοφιστῶν . Τήν ἐποχή τῆς γέννησης του Θουκυδίδη , ὁ Περικλῆς καί ὁ συνεργάτης του , ὁ ῥήτορας Ἐφιάλτης είχαν ἐνισχύσει με μια σειρά νομοθετικῶν μέτρων τῇ συμμετοχή ὅλων τῶν τάξεων τῶν Ἀθηναίων στην Ἐκκλησία του Δήμου , διαμορφώνοντας ἔνα πολίτευμα , στο οποίο οἱ πολίτες δεν περιορίζονταν στην ενασχόληση τούς με τά κοινά καί στην κατάληψη δημοσίων " 3 ἕσεων ἀπό προσκόμματα σχετικά με τήν καταγωγή ἤ τό μέγεθος τῆς περιουσίας τούς . Οἱ μεταρρυθμίσεις στα μέσα του 5 οὐ αἰῶνα ενδυνάμωσαν τήν πολιτική θέση τῶν θητῶν , τῆς κατώτερης τάξῃς τῶν Ἀθηναίων πολιτῶν , οἱ ὁποῖοι εκμεταλλεύθηκαν τῇ νεοαποκτηθείσα πολιτική δύναμη τούς , προκειμένου νᾷ επιβάλουν τήν οἰκονομική ενίσχυση τῆς τάξῃς τούς ἀπό τό δημόσιο ταμείο. . Η εξέλιξη αὐτή οδήγησε σε έντονη οἰκονομική αφαίμαξη τῶν συμμάχων τῆς Ἀθήνας , οἱ ὁποῖοι υποχρεώθηκαν πλέον νᾷ εισφέρουν όχι για τήν ἄμυνα τῶν πόλεων τούς , ἀλλά για τῇ στερέωση καί τήν επέκταση του μεγαλείου τῆς Ἀθήνας καί τῇ βελτίωση του βιοτικοῦ ἐπιπέδου τῶν Ἀθηναίων .
Κατά τήν παιδική του ἡλικία ὁ μεγάλος ἱστορικός ἔλαβε τῇ συνηθισμένη παιδεία τῶν νέων τῆς Ἀθήνας , βασισμένη στῇ μελέτη τῶν ὁμηρικῶν ἐπών καί στῇ σωματική άσκηση στα γυμνάσια ( γυμναστήρια ) τῆς πόλης. . Σε μεγαλύτερη ἡλικία φαίνεται ὅτι απέκτησε κάποια ἐπαφή με τόν κύκλο τῶν σοφιστῶν , καθώς ἡ επίδραση τῶν ἰδεῶν τούς ἀποκαλύπτεται στα ἔργα του . Τόν 5 ο αἰῶνα οἱ σοφιστές ήλθαν νᾷ ταράξουν τά ἤρεμα νερά του πνεύματος τῆς Ἀρχαϊκῆς Ἐποχῆς (7 ὅς -6 ὅς αἰῶνας ) καί τῆς γενιάς τῶν Μηδικῶν πολέμων . Η σταθερότητα τῶν ἀντιλήψεων , ἡ πίστη στην πόλη, , ἡ αφοσίωση στους συμπολίτες καί ἡ θρησκευτικότητα τέθηκαν ὑπό εξέταση καί αμφισβήτηση ὑπό τό θεωρούμενο ὡς αλάνθαστο κριτήριο τῆς λογικῆς . Κατάληξη ήταν ἡ αμφισβήτηση τῆς ίδιας τῆς ἀντικειμενικῆς αλήθειας ἤ ἔστω τῆς δυνατότητας του ἀνθρώπου νᾷ τήν προσεγγίσει καί νᾷ τῇ μεταδώσει στους συμπολίτες του . Ἀπό τῇ στιγμή που ἡ ἰδέα τῆς αλήθειας υπονομεύθηκε, , αντικαταστάθηκε ἀπό τῇ δυνατότητα του ἀτόμου νᾷ ἐπιβάλλει τις ἀπόψεις του στους ὑπολοίπους μέσῳ τῆς πειθούς , τῆς δυνατότητας δηλαδή νᾷ πείθει τούς ἄλλους με λογικά ἐπιχειρήματα σε ῥητορικούς λόγους . Η Αθήνα τῆς περιόδου εἶχε αναδειχθεί σε λίκνο τῆς ῥητορικῆς τέχνης , ἡ ὁποία ήταν απαραίτητη κατά τις συνεδριάσεις τῆς Ἐκκλησίας του Δήμου καί τῶν λαϊκῶν δικαστηρίων . Κάθε φιλόδοξος νέος , ὁ ὁποῖος επιθυμούσε νᾷ ασχοληθεί με τις δημόσιες ὑποθέσεις , ἤ ἔστω νᾷ διαφυλάξει τήν οἰκογενειακή του περιουσία , ὄφειλε νᾷ εἶναι κάτοχος αὐτῆς τῆς νέας τέχνης . Ἐκπαιδεύοντας ἐφήβους καί νέους ἄνδρες στῇ ῥητορική , οἱ σοφιστές υποστήριζαν ὅτι τούς υποδείκνυαν τόν δρόμο για τήν απόκτηση δύναμης αφενός καί ἱκανότητας αφετέρου νᾷ κατανοοῦν καί νᾷ ερμηνεύουν τόν κόσμο. .
Ἄν καί ὁ ἴδιος ὁ Θουκυδίδης δεν ἀναφέρει τά ὀνόματα τῶν δασκάλων του στῇ σοφιστική καί ῥητορική τέχνη , εἶναι αναμφίβολο ὅτι ἔλαβε σχετικά μαθήματα . Αὐτό αποδεικνύεται ἀπό τόν τρόπο, , με τόν οποίο δομεί τῇ σκέψῃ του με λογικά ἐπιχειρήματα , ἀπό τήν ἀδιαφορία του για τό υπερφυσικό, , τήν επικέντρωση τῆς παρουσίασης τῆς ὕλης στις ανθρώπινες προσπάθειες καί τό ὕφος τῶν ῥητορικῶν λόγων που συμπεριλαμβάνει στο έργο του , τῶν περίφημων δημηγοριῶν , οἱ οποίες αποκαλύπτουν τήν επίδραση τῆς σοφιστικῆς ῥητορικῆς . Ο Θουκυδίδης εἶναι ὁ πρῶτος ἱστορικός , ὁ ὁποῖος ἀναπτύσσει μια δεδομένη ἐρευνητική μεθοδολογία , τήν ὁποία παρουσιάζει στους αναγνώστες του για νᾷ ἀποδείξει τήν ἐγκυρότητα ὅσων γράφει . Στόχος του εἶναι νᾷ αποβάλει ἀπό τῇ διήγηση τό « μυθῶδες » καί , προκειμένου νᾷ τό ἐξασφαλίσει , καταφεύγει στην προσεκτική ἔρευνα καί στῇ διασταύρωση τῶν πληροφοριῶν που συγκεντρώνει. . Για ὅσα θέματα δεν ἔχει τῇ δυνατότητα νᾷ ἀνακαλύψει βέβαια καί ἀδιαμφισβήτητα στοιχεῖα , προσπαθεῖ νᾷ ἐξάγει συμπεράσματα με τῇ συνδρομή τῆς λογικῆς , καταφεύγοντας στῇ σοφιστική τακτική του εἰκάζειν , του ἐντοπισμοῦ του εύλογου ( εἰκότος ), μέσῳ μιᾶς διαδικασίας που αναπτύχθηκε στῇ δικανική πρακτική . Στῇ λογική μέθοδο τῶν σοφιστῶν καί του Θουκυδίδη δεν ἔχει θέση ἡ ὑπερφυσική παρουσία τῶν θεῶν ὡς παράγοντας ἐπηρεασμοῦ τῶν ἱστορικῶν ἐξελίξεων . Σε αντίθεση με τόν Ηρόδοτο, , του ὁποίου τό έργο περιέχει πληθώρα μυθολογικῶν παρεκβάσεων καί φανταστικῶν διηγήσεων για τήν παρουσία καί τῇ συμμετοχή τῶν θεῶν στην ἱστορική εξέλιξη, , ὁ Θουκυδίδης ἀπορρίπτει τελείως τήν επίδραση του ὑπερφυσικοῦ στοιχείου . Οἱ μυθολογικές διηγήσεις απουσιάζουν καί κυριαρχεί ἡ παρουσία τῶν ἀνθρώπων , οἱ ὁποῖοι δημιουργοῦν τις ιστορικές ἐξελίξεις ἀνάλογα με τις πράξεις , τις ἀποφάσεις καί τά σφάλματα τούς . Ἐκτός του ανθρώπινου ἐλέγχου βρίσκεται μόνο τό τυχαίο, , τά δεδομένα δηλαδή που εἶναι δυνατό νᾷ μεταβληθούν ἀπότομα καί ἀπρόβλεπτα αλλάζοντας τά στοιχεῖα , στα ὁποία στηρίχθηκαν οἱ προηγούμενες ἐκτιμήσεις καί ἀποφάσεις .
Ὅσον αφορά τήν επίδραση συγκεκριμένων δασκάλων τῆς ἐποχῆς στον Θουκυδίδη , υποστηρίχθηκε ὅτι στο έργο του εἶναι δυνατό νᾷ εντοπιστεί ἡ επίδραση του σοφιστῇ Αναξαγόρα καί του ῥήτορα Ἀντιφῶντα . Ο Αναξαγόρας ὑπῆρξε σύμβουλος καί δάσκαλος του Περικλή καί εξαιτίας τῆς σχέσης του με τόν μεγάλο Αθηναίο πολιτικό κατηγορήθηκε ὡς ἄθεος καί καταδικάστηκε. . Η ρήση του Αναξαγόρα « ὄψεις ἀδήλων τά φαινόμενα » ἐφαρμόζεται ἀπό τόν Θουκυδίδη στην προσπάθεια του νᾷ εξαγάγει λογικά συμπεράσματα για ὅσα γεγονότα δεν ανακάλυψε ἀρκετά ἤ ἀσφαλῆ στοιχεῖα . Η σκέψῃ του ἱστορικοῦ ἔχει επηρεασθεί καί ἀπό τῇ φιλοσοφία του Ἡρακλείτου , ἡ ὁποία ἀποκαλύπτεται στα ἀντιθετικά ζεύγη που ἀναπτύσσονται κατά τήν παρουσίαση τῶν ἱστορικῶν γεγονότων . Στο έργο του Θουκυδίδη κάθε δράσῃ ἔχει ὡς λογικό επακόλουθο μια αντίστοιχη αντίδραση, , ἐνῶ ἀπό τήν ἀρχή τῶν γεγονότων , τά ὁποία οδήγησαν στον πόλεμο, , παρουσιάζεται τό αντιθετικό ζεῦγος του δυναμικοῦ καί ρηξικέλευθου πνεύματος τῶν Ἀθηναίων σε αντιπαράθεση με τῇ συντηρητική καί σταθερή νοοτροπία τῶν Σπαρτιατῶν . Η επίδραση του Ἀντιφῶντα εντοπίζεται στῇ σύνθεση τῶν δημηγοριῶν , τῶν ῥητορικῶν λόγων που παρεμβάλλει ὁ Θουκυδίδης στο έργο του , ἐνῶ , περιγράφοντας τήν πολιτειακή μεταβολή του 411 π . Χ ., ὁ ἱστορικός δεν κρύβει τήν εκτίμηση του για τό πρόσωπο του μεγάλου ῥήτορα ( Ἡ ( Ἡ'' 68). 68). Τό συγκεκριμένο χωρίο, , ὅμως , μπορεί νᾷ ἀπηχεῖ ἁπλᾶ τόν θαυμασμό του Θουκυδίδη καί τήν ἐπιδοκιμασία του για τις πολιτικές ιδέες του Ἀντιφῶντα , χωρίς νᾷ ἀποτελεῖ κατ' ἀνάγκην έκφραση σεβασμοῦ ἑνός μαθητῇ πρός τόν παλαιό του δάσκαλο. . Επίδραση στις δημηγορίες ἔχει ἀσκήσει καί τό ὕφος του σοφιστῇ Γοργία , ὁ ὁποῖος εμφανίσθηκε για πρώτη φορά στην Αθήνα τό 427 π . Χ ., ὡς πρεσβευτής τῆς πατρίδας του , τῆς πόλης τῶν Λεοντίνων στῇ Σικελία. . Ο Θουκυδίδης ἀναμφίβολα παρακολούθησε τήν αγόρευση του μεγάλου ῥήτορα στην ἀθηναϊκή Ἐκκλησία του Δήμου καί ἴσως εἶχε τήν εὐκαιρία νᾷ συνομιλήσει με τόν σοφιστῇ σε στενότερο κύκλο. . Ιδιαίτερη σημασία για τῇ διαμόρφωση τῶν ἀντιλήψεων καί του τρόπου σκέψης του ἱστορικοῦ λαμβάνει ἡ σχέση του με τό έργο του Ἱπποκράτη καί τις ιατρικές γνώσεις τῆς ἐποχῆς του . Ο τρόπος , με τόν οποίο περιγράφει τόν λοιμό, , φανερώνει τις ιατρικές γνώσεις που διέθετε . Η ἰατρική ὅμως εἶχε για τόν Θουκυδίδη ιδιαίτερη βαρύτητα , καθώς αποτελούσε μέθοδο ἑρμηνείας τῆς ἱστορίας . Οἱ κρίσεις του διακρίνονται ἀπό τήν ψυχρή παρατήρηση ἑνός ἐπιστήμονα , ὁ ὁποῖος καταγράφει τά συμπτώματα τῆς ανθρώπινης συμπεριφοράς στον πόλεμο με στόχο νᾷ προϊδεάσει τις επόμενες γενεές, , ὅπως ἀκριβῶς ὑποστηρίζει ὅτι γράφει για τόν λοιμό, , ὥστε νᾷ μήν εἶναι ἀπροετοίμαστοι ὅσοι θα τόν αντιμετωπίσουν στο μέλλον . Η παρουσίαση αὐτή δεν συνεπάγεται καί τήν προσφορά προτάσεων για τήν ἀποφυγή ἤ ἀνατροπή παρόμοιων καταστάσεων στο μέλλον , ὅπως ἡ ἰατρική δεν υπόσχεται πάντα τῇ θεραπεία τῶν ἀσθενειῶν που ἀνακαλύπτει . Η καταγραφή τούς ὅμως συνιστά ἔνα σημαντικό πρώτο βῆμα καί αὐτό ὁ Θουκυδίδης τό γνωρίζει καλά , με ἀποτέλεσμα νᾷ εντοπίζεται ἐκεῖ ὅλη ἡ ἀξία του ἔργου του .