Ὁ τονισμὸς σὲ δέκα ἁπλὰ μαθήματα-Μάθημα 6: Μακρὸν πρὸ μακροῦ, μακρὸν πρὸ βραχέος

Φτάνουμε μὲ αὐτὸ τὸ μάθημα στοὺς πιὸ σημαντικοὺς κανόνες τονισμοῦ. Γιὰ νὰ καταλάβουμε ὅμως πῶς λειτουργοῦν πρέπει νὰ μιλήσουμε πρῶτα γιὰ τὸ μῆκος τῶν συλλαβῶν.

Ὅπως στὶς περισσότερες γλῶσσες τοῦ κόσμου ἔτσι καὶ τὰ ἀρχαῖα ἑλληνικὰ εἶχαν δύο μήκη συλλαβῶν: τὶς μακρὲς καὶ τὶς βραχεῖες. Συγκρίνετε π.χ. στὰ ἀγγλικὰ τὶς λέξεις sheep (πρόβατο) καὶ ship (πλοῖο) ἢ στὰ γερμανικὰ τὶς λέξεις Miete (νοῖκι) καὶ Mitte (μέση), ἔτσι διέφεραν στὰ ἀρχαῖα τὸ «ὥρα» καὶ τὸ «ὅρα» (= δές).

Στὴν ἀρχὴ τὰ ἴδια γράμματα Α Ε Ι Ο Υ συμβολίζανε καὶ τὰ μακρὰ καὶ τὰ βραχέα φωνήεντα. Ἀργότερα ἄρχισαν να χρησιμοποιοῦνται δύο νέα γράμματα: τὸ Η (ποὺ πρὶν συμβόλιζε τὴν δασεία) γιὰ τὸ μακρὸ Ε καὶ τὸ Ω γιὰ τὸ μακρὸ Ο. Μὲ ἄλλα λόγια τὸ Η προφερόταν ΕΕ καὶ τὸ Ο, ΟΟ. Γι᾿ αὐτὸ καὶ σήμερα θεωροῦμε ὅτι τὰ γράμματα ε καὶ ο εἶναι πάντα βραχέα καὶ τὰ γράμματα η καὶ ω πάντα μακρά, παρ᾿ ὅλο ποὺ αὐτὸ δὲν διαφαίνεται στὴν προφορά.

Ἐπίσης οἱ δίφθογγοι εἶναι πάντα μακρές, μὲ μία ἐξαίρεση: ὅταν οἱ δίφθογγοι οι και αι βρίσκονται στὴ λήγουσα καὶ δὲν ἀκολουθεῖ σύμφωνο, τότε εἶναι βραχεῖες. Παράδειγμα: πρῶτοι ἀλλὰ ἐν πρώτοις, καλεῖται ἀλλὰ χείραις..

Τί γίνεται ὅμως μὲ τὰ γράμματα α, ι, υ; Ὅπως μποροῦν νὰ εἶναι καὶ μακρὰ καὶ βραχέα, τὰ λέμε δίχρονα. Ὅπως θὰ δοῦμε σὲ αὐτὸ τὸ μάθημα, ὅλη ἡ δυσκολία τοῦ τονισμοῦ ἔγκειται στὸ νὰ ξέρουμε τὸ μῆκος τῶν συλλαβῶν μιᾶς λέξης, καὶ δὴ τὸ μῆκος τῶν συλλαβῶν μὲ δίχρονα φωνήεντα.

Ἔχουμε τοὺς ἑξῆς θεμελιώδεις κανόνες:

1. ἡ βραχεία συλλαβὴ παίρνει μόνο ὀξεία (ἢ βαρεία): ἔλα, ὅμως, αὐτό, καλέ, αὐτοί, αἱ ποιναί (στὶς δύο τελευταῖες λέξεις οἱ λήγουσες εἶναι βραχεῖες ἐπειδὴ περιέχουν τὶς δίφθογγους οι καὶ αι καὶ δὲν ἀκολουθεῖ σύμφωνο)·
2. ὅταν ἡ λήγουσα εἶναι μακρὰ, ἡ παραλήγουσα παίρνει μόνο ὀξεία: πάλη, δίνω, φίλου·
3. ὅταν ἡ λήγουσα εἶναι βραχεία καὶ ἡ παραλήγουσα μακρὰ τότε ἡ παραλήγουσα περισπᾶται: πρῶτος, μῆλο, φροῦτο, σῶσε, πῆγε, σοῦπες, τοῦτοι, δονεῖται.

Οἱ κανόνες αὐτοὶ εἶναι βασικότατοι καὶ πρέπει ὁπωσδήποτε νὰ τοὺς ἀποστηθίσετε. Ἡ γενιά τῶν σημερινῶν 45άρηδων καὶ ἄνω, ποὺ τοὺς μάθαμε ἀκόμα στὸ σχολεῖο καὶ ποὺ δὲν εἴχαμε τὴν φοβία τῆς καθαρεύουσας ποὺ ἐπικρατεῖ σήμερα, λέγαμε τὸν ἑξῆς τυφλοσούρτη γιὰ νὰ τοὺς θυμόμαστε: μακρὸν πρὸ βραχέος περισπᾶται, μακρὸν πρὸ μακροῦ ὀξύνεται, ἐξ οὗ καὶ ὁ τίτλος αὐτοῦ τοῦ μαθήματος.

Ὑπάρχουν κάποιες ἐξαιρέσεις: οὔτε, μήτε, ὥστε, εἴτε, κ.λπ., λέξεις δηλαδὴ ποὺ παίρνουν ὀξεία ἐνῷ θὰ ἔπρεπε νὰ παίρνουν περισπωμένη (ἀφοῦ ἡ λήγουσα εἶναι βραχεία καὶ ἡ παραλήγουσα μακρά). Σὲ τί διαφέρουν τὸ ὥστε (ποὺ παίρνει ὀξεία) καὶ τὸ δῶστε (ποὺ παίρνει περισπωμένη σύμφωνα μὲ τὸν κανόνα); Ἡ διαφορὰ εἶναι ἐτυμολογικῆς φύσεως. Οἱ λέξεις οὔτε, μήτε, ὥστε, κ.λπ. προέρχονται ἀπὸ προθέσεις οὔ, μή, ὥς, εἴ, κ.λπ. στὶς ὁποῖες προστέθηκε τὸ ἐγκλιτικὸ μόριο τέ. Συμβαίνει δηλαδὴ ὅτι εἴδαμε στὸ προηγούμενο κεφάλαιο μὲ τὰ ἐγκλιτικά: σὲ πρῶτο στάδιο ὁ τόνος τοῦ τὲ μεταφέρθηκε στὴν προηγούμενη λέξη καὶ ἔγιναν: «οὔ τε», «μή τε», «ὥς τε», «εἴ τε», κ.λπ. Μετὰ ἑνώθηκαν οἱ δύο λέξεις χωρὶς βέβαια νὰ ἀλλάξει ὁ τόνος, καὶ ἔτσι παρέμεινε ἡ ὀξεία. Ἐνῷ στὴ περίπτωση τοῦ ρήματος δῶστε πρόκειται γιὰ μία καὶ ἀδιάσπαστη λέξη καὶ ἄρα ἰσχύει φυσικότατα ὁ κανόνας «μακρὸν πρὸ βραχέος περισπᾶται».

Ἕνας τελευταῖος κανόνας: ὑπάρχει μία περίπτωση ὅπου ξέρουμε μὲ σιγουριὰ ὅτι μία συλλαβὴ μὲ δίχρονο φωνῆεν εἶναι βραχεία: εἶναι ἡ περίπτωση ὅπου τὸ φωνῆεν ἀκολουθεῖται ἢ ἀπὸ δύο τουλάχιστον σύμφωνα ἢ ἀπὸ ζ, ξ, ἢ ψ (τὰ ὁποῖα μποροῦν ἐπίσης νὰ θεωρηθοῦν σὰν διπλά: ζ = δ + σ, ξ = κ + σ, ψ = π + σ). Ὅσο παράδοξο καὶ ἂν φαίνεται, λέμε τότε ὅτι ἡ συλλαβὴ εἶναι θέσει μακρά (ἐνῷ ξέρουμε ὅτι εἶναι βραχεία...). Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ποτὲ δὲν μπαίνει περισπωμένη σὲ δίχρονο φωνῆεν ποὺ ἀκολουθεῖται ἀπὸ δύο σύμφωνα ἢ ἀπὸ ζ/ξ/ψ.

Ὁ κανόνας αὐτὸς τηρεῖται καὶ στὶς ξένες γλῶσσες: π.χ. στὰ γερμανικὰ ἡ λέξη Hüte (καπέλλα) προφέρεται μὲ μακρὸ ü ἐνῷ ἡ λέξη Hütte (καλύβα) μὲ βραχὺ ü: μόνη διαφορὰ μεταξύ τους τὸ γεγονὸς ὅτι στὴν δεύτερη τὸ φωνῆεν ἀκολουθεῖται ἀπὸ διπλὸ σύμφωνο.

Ἀνακεφαλαίωση

Μποροῦμε νὰ ποῦμε συνοπτικὰ ὅτι ἔχουμε τοὺς ἑξῆς κανόνες ποὺ εἶναι ἀνεξάρτητοι τοῦ γραμματικοῦ τύπου τῆς λέξης καὶ ἐφαρμόζονται μὲ μαθηματικὴ ἀκρίβεια:

1. ὅσον ἀφορᾶ τὸ μῆκος τῶν συλλαβῶν:
• εἶναι σίγουρα βραχεία μιὰ συλλαβὴ:
1. ποὺ ἔχει ὡς φωνῆεν ε ἢ ο,
2. ποὺ ἔχει ὁποιοδήποτε φωνῆεν καὶ ἀκολουθεῖται ἀπὸ διπλὸ σύμφωνο ἢ ζ/ξ/ψ,
3. ποὺ εἶναι λήγουσα μὲ δίφθογγο οι ἢ αι χωρὶς νὰ ἀκολουθεῖ σύμφωνο·
• εἶναι σίγουρα μακρὰ μιὰ συλλαβή:
1. ποὺ ἔχει ὡς φωνῆεν η ἢ ω,
2. ποὺ περιέχει δίφθογγο (καὶ δὲν ὑπάγεται στὴν παραπάνω περίπτωση)·
• σὲ ὅλες τὶς ἄλλες περιπτώσεις, μιὰ συλλαβὴ μπορεῖ νὰ εἶναι μακρὰ ἢ βραχεία.
2. ὅσον ἀφορᾶ τὸν τονισμό:
• ἡ προπαραλήγουσα παίρνει πάντα ὀξεία·
• ἡ βραχεία παραλήγουσα παίρνει ὀξεία·
• ἡ μακρὰ παραλήγουσα παίρνει:
1. ὀξεία ὅταν ἡ λήγουσα εἶναι μακρά,
2. περισπωμένη ὅταν ἡ λήγουσα εἶναι βραχεία·
• ἡ βραχεία λήγουσα παίρνει ὀξεία (ἢ βαρεία, ὅρα Μάθημα 4)·
• ἡ μακρὰ λήγουσα μπορεῖ νὰ πάρει ὁτιδήποτε.

Στὰ ἑπόμενα μαθήματα θὰ ἐξετάσουμε, ἀνάλογα μὲ τὸν γραμματικὸ τύπο:

• πότε μία συλλαβὴ μὲ δίχρονο φωνῆεν εἶναι μακρὰ ἢ βραχεία·
• τί τόνο παίρνει μία μακρὰ λήγουσα.